اکثر محصولات تولید شده در جهان امروز دارای بسته بندی‌های پلاستیکی است. بازیافت پلاستیک‌ها که محصولات مصنوعی هستند و از پلیمریزسیون و بسپار‌ها تشکیل شده اند امری قابل تامل شده است. درحال حاضر بیش از ده‌ها مدل پلاستیک در جهان وجود دارد که هر کدام کارایی مختلفی برای تولید محصولات متنوع دارد. مهم ترین ویژگی این مواد استحکام و پایداری آنها حتی بعد از گذشت چند سال است و تا 100ها سال تجزیه نمی‌شود. به دلیل تجزیه نشدن این ماده شیمیایی به عنوان یکی از تهدید‌های بزرگ برای محیط زیست به حساب بیاید که جان بسیاری از جاداران را به خطر می‌اندازد. بیش از هزاران نوع از موجودات آبزی مانند لاکپشت، وال، دلفین و پرندگان در اثر خوردن این مواد پلاستیکی که وارد زنجیره غذایی آنها شده جان خود را از دست می‌دهند. در جهان بیش از 26 میلیون تن از مواد پلاستیکی خود را دور ریخته میشود و محل دور ریز این زباله‌ها در اقیانوس‌ها و آب‌های آزاد است. با ورود تکنولوژی‌های چند منظوره و مفید برای بازیافت پلاستیک می‌توان گفت نیمی از مشکلات دفع زباله‌های متنوع در محیط زندگی انسان و زیست جانوران حل شدنی است.
بازیافت پلاستیک چیست؟
استفاده مجدد از محصولات پلاستیکی دور ریخته شده و بازگرداندن آن به چرخه تولید را بازیافت می‌نامند که شامل جمع آوری، تفکیک، آماده سازی و تولید محصول از مواد و محصولاتی است که قبلا مورد استفاده قرار گرفته اند. این عمل در مورد مواد بسیاری مانند فلزات ، پلاستیک‌ها و … صورت می‌گیرد و علاوه بر صرفه‌های اقتصادی که دارد به حفظ محیط زیست نیز کمک شایانی خواهد کرد.
چرا پلاستیک‌ها را بازیافت می کنیم؟
دلایل زیادی برای بازیافت پلاستیک‌ها وجود دارد از اصلی ترین دلایل می‌توان به افزایش استفاده‌ی وسایل و محصولات پلاستیکی اشاره کرد. طبیعی است که با افزایش استفاده از پلاستیک، نگرانی‌هایی به علت تجزیه نشدن و ماندگاری در طبیعت حداقل به مدت ۳۰۰ سال و ایجاد آلودگی‌های زیست محیطی به وجود آمد. یکی دیگر از مهمترین عوامل، افزایش قیمت مواد نو پتروشیمی به دلیل حذف یارانه‌ی حامل‌های انرژی و همچنین افزایش قیمت جهانی و غیره است که باعث استقبال از مواد و گرانول‌های بازیافتی شده است. از نظر قیمت، بهای گرانول‌های بازیافتی معمولا در حدود ۳۰ درصد پایین‌تر از گرانول‌های نو پتروشیمی است.
تاریخچه بازیافت در ایران
سابقه تاریخی بازیافت درھرکشور متناسب با پیشینه صنعتی شدن آن کشور است. درایران بازیافت مواد علاوه بر جنبه‌ھای اقتصادی ریشه درفرھنگ اصیل و دستورھای مذھبی دارد. بزرگان ما ھمواره در اجتناب از اسراف تاکید کرده اند. درایران از زمان تصویب قانون بلدیه ( ٢٠ ربیع الثانی سال ١٣٢۵ قمری ) نظافت شھری به عھده شھرداری گذاشته شد براساس قانون مصوب ١٣٣۴ مواردی که در ادامه شرح می‌دهیم در زمینه نظافت شھری به عھده شھرداری گذاشته شد. نظافت، نگھداری و تسطیح معابر، نظافت ونگھداری فاضلاب، نظافت و نگھداری انبارھای عمومی، نظافت ونگھداری مجاری آبھا ، تعیین محل ھای مخصوص دفن زباله، مراقبت درامور بھداشت، تاسیس مراکزدرمانی جلوگیری از شیوع امراض، نظارت بر امور اصناف و پیشه وران، جلوگیری از صنایع مزاحم، ایجاد رختشوی خانه و آب ریزگاه، ایجاد حمام عمومی، رعایت بھداشت در کارخانه‌ھا، رعایت پاکیزگی درگرمابه‌ھا و اقدامات مختلف برای نظافت و زیبایی شھر، اگرچه به مرور زمان انجام بعضی از وظایف نام برده شده به عھده وزارتخانه ھا و سازمان ھای دیگر گذاشته شد جمع آوری، حمل ونقل و دفع انواع مواد زاید جامد شھری و نظافت معابر و فضاھای عمومی (نظیر بوستان های شھری) ھمچنان به عهده شهرداری باقی ماند.
تاریخچه بازیافت در دنیا
درسال ١٣٨٨ میلادی پارلمان کشور انگلستان ریختن مواد زاید در نھرھا و راه‌ھای آبی عمومی را ممنوع اعلام کرد. درسال ١۶٩٠ خانواده ریتن ھاوس اولین کارگاه بازیافت کاغذ را درحاشیه خلیج ویساھیکان (WISSAHICKON ) در نزدیکی فیلادلفیا بنا نھادند. ابتدای قرن نوزدھم میلادی و اوایل قرن بیستم تقریبا مراکز بازیافت یکی پس از دیگری شروع به کار کردند. درسال ١٨٩٧ مرکز بازیافت شھر نیویورک تاسیس شد.
انواع روش‌های بازیافت ضایعات
بازیافت را می‌توان با توجه به میزان مواد پردازش شده و نوع آنها طبقه بندی کرد.
بازیافت تک مرحلهای (primary recycling)
بازیافت تک مرحلهای به معنای تبدیل مواد قابل بازیافت به همان محصول یا محصول مشابه بدون تغییر در خصوصیات آنها است. بازیافت کاغذهای مورد استفاده برای تولید کاغذ جدید یا بازیافت قوطیهای فلزی برای تولید قوطیهای جدید بیشتر نمونه ای از بازیافت یک مرحله ای است. در این نوع بازیافت ، مواد بدون تغییر و به عنوان یک محصول دست دوم قابل استفاده مجدد هستند. به عنوان مثال ، استفاده مجدد از لباس های قدیمی یا قرار دادن روزنامه های نسبتاً قدیمی در مکان های عمومی. نمونه ای از بازیافت یک مرحله ای. این نوع بازیافت ساده ترین نوع بازیافت است.
بازیافت دو مرحلهای (secondary recycling)
بازیافت دو مرحلهای به معنای تبدیل مواد قابل بازیافت به کالایی به روشی متفاوت اما با همان ماهیت است. بازیافت لاستیک برای تولید لاستیک نمونه‌ای از این نوع بازیافت است. این نوع بازیافت می‌تواند در کاهش ضایعات، کاهش نیاز به مواد اولیه و در نهایت حفظ محیط زیست و منابع طبیعی نقش مهمی داشته باشد. بازیافت دو مرحله ای به تولیدکنندگان این امکان را می دهد تا حد امکان و تا زمانی که قابل بازیافت هستند، از مواد قابل بازیافت در چرخه تولید استفاده کنند. مهمترین مزیت این نوع بازیافت افزایش بهره وری و سرعت در فرآیند تولید است. واضح است که بازیافت لاستیک نسبت به تجزیه شیمیایی مواد اولیه به تجهیزات ، زمان و انرژی کمتری نیاز دارد و با استفاده از روش سریع‌تر بازیافت دو مرحلهای می‌توان یک محصول غیر قابل استفاده را به یک محصول مفید تبدیل کرد. ایجاد فرصت برای اختراع روش‌های جدید و نوآورانه برای تولید کالاهای جدید از مواد قابل بازیافت از دیگر مزایای این روش بازیافت است. بازیافت دو مرحلهای متداول ترین نوع بازیافت است.
بازیافت سه مرحلهای (Tertiary recycling)
در بازیافت سه مرحلهای ضایعات قابل بازیافت با استفاده از مواد شیمیایی و گرما به مواد شیمیایی اساسی و سوخت تبدیل می‌شوند. تبدیل ضایعات به انرژی یکی از مزایای بزرگ این روش بازیافت است و با این روش می توان مقدار زیادی انرژی مورد نیاز برای گرمایش و تولید برق را تأمین کرد.البته، تأمین نیرو از این طریق آلودگی‌های زیادی دارد که به هیچ وجه قابل چشم پوشی نیست. البته اگر از مایکروویو یا مایکروویو برای گرم کردن و تجزیه مواد زائد استفاده شود، باید سطح آلودگی محیط زیست کاهش یابد، اما از طرف دیگر استفاده از این امواج برای سلامتی انسان مضر است.
بازیافت چهار مرحلهای (Quaternary recycling)
این روش بازیافت به نوعی یکی از روش‌های زیرمجموعه‌ی بازیافت سه مرحلهای محسوب میشود و می‌توان آن را استخراج انرژی از مواد پلاستیکی با اکسیداسیون نسبی یا کامل آنها تعریف کرد. معمولاً زمانی پلاستیک با استفاده از این روش بازیافت تبدیل به انرژی میشود که یا امکان تبدیل فیزیکی آن به ماده‌ی دیگری وجود نداشته باشد یا به دلایلی همچون آلودگی، دشواری عملیات تفکیک و دسته‌بندی یا تجزیه‌شدن و آسیب زیاد بافت پلاستیک، دیگر امکان بازیافت آن وجود نداشته باشد و کاملاً دور انداخته شوند.
انواع محصولات قابل بازیافت
کاغذ: استفاده از کاغذ در کشورهای صنعتی همچنان رو به افزایش است و حدودا ۲۰ درصد کل زباله‌ها را تشکیل می‌دهد. اگرچه از درختان به‌عنوان یک منبع تجدیدپذیر در تولید کاغذ استفاده میشود اما بسیاری از جنگل‌‌های قدیمی برای ایجاد فضای کاشت درختانی که مخصوص کاغذ هستند، از بین می‌روند. این درخت‌ها به سرعت کاشته و برداشت می‌شوند و آب و انرژی زیادی را مصرف می کنند؛ اما بازیافت کاغذ می‌تواند میزان قابل توجهی از مصرف آب و انرژی را کاهش دهد و در این حالت آلاینده‌‌های کمتری در محیط زیست منتشر خواهند شد.
شیشه: بازیافت شیشه به طور قابل توجهی باعث صرفه‌جویی در انرژی و هزینه‌‌ها میشود. دو روش برای بازیافت شیشه وجود دارد؛ شیشه‌ها بر اساس رنگ از هم جدا می‌شوند (رنگهای شفاف، سبز و قهوه‌ای نباید باهم ترکیب شوند) سپس به تکه‌های کوچک خرد شده و با شستشوی آنها چسب و مواد غذایی از شیشه‌ها جدا میشود. سپس در کارخانه شیشه‌سازی خرده شیشه‌ها به شیشه‌های مذاب در کوره ذوب شیشه اضافه شده و شیشه‌های جدید تولید می‌شوند.
فولاد: بازیافت فولاد قراضه از خودروها و ساختمان‌های قدیمی سابقه‌ای طولانی دارد اما بازیافت فولاد نسبتا آسان‌تر است. ماشین آلات غول پیکر، اتومبیل‌های قراضه و نخاله‌‌های ساختمانی را تکه تکه می‌کنند. سپس فولاد کهنه ذوب شده و دوباره در قالب ورقه‌‌های بزرگ یا حلقه‌‌ای تصفیه میشود. از این مواد در صنعت برای تولید بدنه خودرو و یا مصالح ساختمانی استفاده میشود.
پلاستیک: همان‌قدر که پلاستیک‌ها هزینه تولید پایینی دارند، به دلیل داشتن زنجیره‌های مولکولی پیچیده برای محیط زیست تخریب کننده هستند. پلاستیک بعد از بازیافت شکل جدیدی می‌گیرد و برحسب نوع و رنگهای مختلف طبقه‌‌بندی میشود. سپس آلاینده‌‌های آن جداسازی و بعد خرد و ذوب شده و به الیاف تبدیل میشود. این مواد در پارچه‌‌های پشمی، مصالح ساختمانی با دوام، مبلمان و عایق پلاستیکی به کار می‌روند.
قوطیها: قوطیهای آلومینیومی موفقیت نسبی در بازیافت دارند و در زمان بازیافت، ۹۵ درصد از انرژی به کار رفته را ذخیره می کنند. در هنگام بازیافت، قوطیها خرد شده و برای جداسازی پوشش رنگی حرارت می بینند. سپس قطعات در یک کوره چرخان ذوب و مخلوط می‌شوند و بعد از فیلتر شدن، آلومینیوم مذاب به ورقه‌‌های مسطح آماده برای ساخت قوطیهای جدید تبدیل میشود.
وسایل برقی: بازیافت محصولات الکترونیکی مثل قوطی و پلاستیک چندان رایج نیست. جداسازی قطعات الکتریکی کار دشواری است و قراضه الکترونیکی قیمت چندانی ندارد.در واقع، بازیافت این محصولات هزینههای زیادی دارد و همین طور حاوی انواع مواد سمی مثل جیوه و سرب است. با این حال، شرکت‌هایی وجود دارند که در بازیافت «زباله‌های الکترونیکی» تخصص دارند و با کم‌ترین خطر آنها را برای استفاده مجدد بازیافت می‌کنند.
مراحل بازیافت مواد
بازیافت، شامل سه مرحله است که یک حلقه به هم پیوسته را ایجاد می‌کنند. این حلقه، به عنوان نماد بازیافت، شناخته میشود.
مرحله اول جمع آوری و پردازش
روش‌های جمع آوری زباله‌های قابل بازیافت، ممکن است از در هر کشوری متفاوت باشد. با این وجود، چهار روش اصلی برای جمع آوری زباله‌ها عبارتند از:
-
- تفکیک از مبدا (Curbside)
- مراکز تحویل بازیافت (Drop-Off Centers)
- مراکز خرید زباله‌های قابل بازیافت (Buy-Back Centers)
- طرح‌های تخفیف-در قبال بازگشت (Drposit-Refund System | DRS)
این سیستم‌ها بر روی کالاهای خاصی، مانند بطری یا قوطی متمرکز هستند و ساز و کار آنها به این ترتیب است که در صورت پس دادن قوطی، بخشی از پول خرید آن به مشترری، بازگردانده میشود. این یک طرح تشویقی برای مصرف‌کنندگان به شمار می‌رود و امکان جمع آوری مقادیر زیادی از کالاها را فراهم می‌کنند که به خوبی از دیگر مواد، جدا شده‌اند. این ویژگی، باعث کاهش آلودگی یک نوع زباله، با انواع دیگر زباله‌ها میشود که به نوبه خود، هزینههای جداسازی را کاهش و کیفیت بازیافت را افزایش خواهد داد. پس از جمع آوری، مواد بازیافتی به یک مرکز بازیابی ارسال می‌شوند تا مرتب و تمیز شوند و به مواد قابل استفاده در تولید، تبدیل شوند. خرید و فروش مواد بازیافتی، دقیقا مانند مواد اولیه، صورت می‌گیرد و بسته به میزان عرضه و تقاضا در کشورها و در سطح جهان، قیمت‌ها بالا و پایین می‌شوند.
مرحله دوم ساخت
وسایل معمول خانگی که حاوی مواد بازیافتی هستند، شامل موارد زیر است:
-
- روزنامه و دستمال توالت
- ظروف نوشابه آلومینیومی، پلاستیکی و شیشه‌ای
- قوطیهای استیل
- بطری‌های پلاستیکی مواد شوینده لباسشویی
همچنین، به تازگی، کاربردهای جدیدی برای مواد بازیافتی، شناسایی شده است. استفاده از شیشه‌های بازیافتی در آسفالت جاده‌ها و کاربرد پلاستیک‌های بازیافتی در موکت‌سازی و نیمکت‌های پارک، نمونه‌هایی از این دست، به شمار می‌روند.
مرحله سوم خرید محصولات جدید ساخته شده از مواد بازیافتی
حلقه سوم چرخه بازیافت، خرید محصولات بازیافتی است که به رغبت عمومی مردم، بستگی دارد. هزاران محصول وجود دارد که حاوی محتوای بازیافتی هستند. خرید محصولاتی با ویژگی‌های زیر، به شتاب گرفتن روند بازیافت، کمک می‌کند.
-
- محصولاتی که به راحتی قابل بازیافت هستند.
- محصولاتی که حاوی محتوای بازیافتی هستند.
با توجه به روشن شدن اهمیت بازیافت در همه کشورها، طرح‌های مختلفی برای فروش محصولات بازیافتی، ایجاد شده است. به دلیل حفظ حقوق مصرف‌کنندگان، شرکت‌ها می‌بایست اطلاعات مناسبی از وضعیت محتوای بازیافتی کالاهای خود را در قالب برچسب روی محصول، در اختیار مصرف‌کنندگان قرار دهند. در ادامه، برخی از اصطلاحات پرکاربرد در زمینه فراورده‌های بازیافتی را معرفی می‌کنیم. احتمالا به زودی با محصولی حاوی یکی از این برچسب‌ها برخورد خواهید کرد.
فواید بازیافت ضایعات پلاستیک
فواید زیادی را می‌توان برای بازیافت ضایعات پلاستیک نام برد ازجمله مهمترین فواید بازیافت پلاستیک:
- کاهش مصرف نفت
- کاهش ضایعات پلاستیک در میحط زیست و خشکی ها
- تاثیر اقتصادی بالای بازیافت ضایعات پلاستیک
- کاهش لکه پلاستیکی اقیانوس آرام
- کاهش انتشار CO2 و گازهای گلخانه ای
- کاهش محل های دفن زباله
